اخلاق شهروندی

قبل از ذکر ویژگی های اخلاق شهروندی لازم است به توضیح اخلاق و جایگاه ممتاز آن در اندیشه ی عالمان و اندیشمندان داشته باشیم. اخلاق بر مجموعه ی» صفت پایدار و راسخ « اطلاق می گردد.  اخلاق، اختصاص به صفات نیکو و پسندیده نداشته و شامل صفات زشت و ناپسند نیز می شود، همانطور که بعضی انسان ها دارای خلق نیک سخاوتمند و برخی دیگر گرفتار خلق ناپسند بخل می باشند .

علامه طباطبایی معتقد است: اخلاق، ملکه ی نفسانی است که افعال به آسانی و بدون تأمل و درنگ از آن صادر می شود. اخلاق بنا به تعریف شایع آن، مشتمل بر فضائل و رذایلی است که بعد روحانی انسان را شکل می دهد و منشأ بروز رفتارهای متناسب با آن می شود.  با توجه به تعاریف ذکر شده، اخلاق مجموعه ای از صفات انسانی و اعمال و رفتار اختیاری است که بستگی به خوب و بد آن و انجام پسندیده و ناپسند آن، نقش بسیار مهمی در سعادت یا شقاوت افراد اجتماع و شهروندان دارد.

بنابراین اخلاق شهروندی عبارت است از مجموعه ای از مبانی و معیارها، بایدها و نبایدها و هنجارهایی که بر رفتار، اعمال، روابط و مناسبات اجتماعی شهروندان حاکم است و به لحاظ اهمیت از موضوعات مهم زندگی شهروندان محسوب می شود که با گذشت زمان و در نتیجه ی پیشرفت علوم و فناوری های جدید و ترویج فرهنگ های مختلف و نیز رشد شهرنشینی و آشکارشدن نیازهای جدید مادی و معنوی انسان، ضرورت آن بیشتر احساس می شود.

در واقع اخلاق شهروندی، اصولی است که سبب رعایت حقوق فردی و اجتماعی و تکلیف نسبت به دیگران، پیروی از قوانین و مقررات اجتماعی، احساس مسئولیت نسبت به هم نوعان، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی در همه ی صحنه های تلاش و فعالیت های گوناگون می گردد.  بر این اساس اخلاق شهروندی در ابعاد موضوعی مختلف از جمله اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی، اخلاق اقتصادی، اخلاق سیاسی، اخلاق خانواده، اخلاق دولت مردان، اخلاق کارگزاران، اخلاق مدیران، اخلاق رسانه و مطبوعات و ... ظاهر می شود.

از آنچه گذشت روشن شد که وقتی از برخورداری از اخلاق شهروندی سخن به میان می آید منظور جنبه ها و صفات ارزشی شهروند است که در وجود وی صورت پیداکرده و او را به انجام وظایف شهروندی وادار می کند. شهروند در چنین حالتی از روی ترس خود را ملزم به پیروی از  قانون نمی کند بلکه پایبندی به ارزشهای اخلاقی است که او را ملتزم می سازد و پذیرش قوانین و التزام به آن را برای وی نه تنها آسان بلکه لذت بخش می نماید.

منابع اخلاق شهروندی( منابع دینی، سنتی و فرهنگی)

اخلاق شهروندی فرآیندی است که باید آن را هم چون هدفی اساسی در نظر گرفت و به صورتی تدریجی ایجاد کرد. این انتظار که این اخلاق و فرهنگ مربوط به آن، به صورت خودکار و با تغییرات سیاسی به وجود بیایند انتظاری کاملاً بیهوده است که نتیجه ی منفی آن انفعال ما و کنارگذاشتن اندیشه و ابتکار برای ایجاد و ساختن فرهنگ مزبور است.

ایجاد اخلاق شهروندی نمی تواند از صفر شروع شود. هیچ فرهنگ و اخلاقی را در هیچ زمینه ای نمی توان با حرکت از صفر و بدون پشتوانه و مواد خام ضروری برپا کرد. در این میان، هراندازه پشتوانه های ما قوی تر و پربارتر باشند احتمال دستیابی به هدف غایی، یعنی تبیین یک اخلاق شهروندی مناسب خود و امکان گسترش ورواج یافتن این اخلاق بیشتر می شود.

خوشبختانه ما در کشوری زندگی می کنیم که فرهنگ و پیشینه ی تمدنی چندهزار ساله دارد و منابع برای کار در این حوزه بسیار زیاد است. مهم ترین منابع قابل استفاده برای ایجاد اخلاق شهروندی در کشور را می توان در موارد زیر یافت:

.1  دین: انسجام و یکدستی دینی در کشور ما امتیاز مثبتی به حساب می آید. در عین حال اقلیت های دینی در ایران، ادیان ابراهیمی هستند که وجوه مشترکی با دین اکثریت دارند. هرچند در سالهای اخیر از این منابع بسیار استفاده شده است، اما هنوز با وضعیت مطلوب فاصله ی زیادی داریم. واقعیت این است که باید بتوان از تمام ادیان و مذاهب موجود در کشور و از تمام توان قابل دسترس آن ها در ایجاد اخلاق شهروندی بهره گرفت.

.2  سنت:  ما گنجینه ای بزرگ از رفتارها، باورها، عرف ها و آداب و رسوم داریم که هنوز در بخش بزرگی مورد استفاده قرار نگرفته اند. مطالعه ی پیشینه ی چندهزارساله ی شهرنشینی در ایران و اخلاق انسانی در این کشور می تواند کمکی اساسی برای بازآفرینی مدرنیته تلقی شود .

.3  تنوع محلی، قومی، زبانی:  وجود سنت ها و آداب و رسوم و زبان های محلی و قومی برای کشور ما یک نعمت بزرگ است که باید آن را قدر بدانیم و بتوانیم برای ساختن جامعه ی خود، از آن استفاده کنیم. این کار دو دلیل اصلی دارد: نخست آنکه استفاده و مدیریت صحیح، منبعی اضافه برای ساختن شهروندی برای ما به حساب می آید و دوم آنکه مدیریت نامناسب و مبتنی بر پیش داوری های نادرست سبب ایجاد و افزایش خطر تنش و تفرقه می شود.

.4  اخلاق مدنی:  تقویت مفاهیم و باورهای اخلاقی باید در روند اجتماعی شدن به طور عقلانی انجام بگیرد و برای این کار باید فرآیندهای موازی اجتماعی شدن )خانواده، سیستم رسمی آموزش، حوزه ی عمومی زندگی شهروندان(  با یکدیگر هماهنگی داشته باشند و ناقض یکدیگر نباشند. در غیر این صورت هیچ یک نمی توانند تأثیر چندانی داشته باشند و در نتیجه اخلاق شهروندی شکل نمی گیرد، لذا چرخه های نامناسب که آسیب زا هستند باید به چرخه های مثبت و سالم ساز بدل شوند.